mediaan rijk
Het mediaan Rijk was de eerste Iraanse dynastie die correspondeerde met het noordoostelijke deel van het huidige Iran, Noord-Chvarvarana en Asuristan (nu bekend als Irak), en Zuid-en Oost-Anatolië. De inwoners, die bekend stonden als Meden, en hun buren, de Perzen, spraken mediane talen die nauw verwant waren aan het Arisch (Oud-Perzisch). Historici weten heel weinig over de Iraanse cultuur onder de mediane dynastie, behalve dat Zoroastrianisme evenals een polytheïstische religie werd beoefend, en een priesterlijke kaste genaamd de wijzen bestond.traditioneel was de Schepper van het mediane Koninkrijk één Deioces, die volgens Herodotus regeerde van 728 tot 675 v.Chr. en de mediane hoofdstad Ecbatana (hâgmatâna of moderne Hamadan) stichtte. Er zijn pogingen ondernomen om Daiaukku, een plaatselijke koning van Zagros die in een spijkerschrift wordt genoemd als een van de gevangenen die door Sargon II in 714 v. Chr. naar Assyrië zijn gedeporteerd, te associëren met de Deioces van Herodotus, maar een dergelijke associatie is hoogst onwaarschijnlijk. Om te oordelen naar de Assyrische bronnen, geen mediaan Koninkrijk zoals Herodotus beschrijft voor de regering van Deioces bestond in het begin van de 7e eeuw v. Chr.; op zijn best, hij rapporteert een mediaan legende van de oprichting van hun Koninkrijk. volgens Herodotus (geschiedenis van Herodotus) werd Deioces opgevolgd door zijn zoon Phraortes (675-653 v.Chr.), die de Perzen onderwierp en zijn leven verloor in een vroegtijdige aanval op de Assyriërs. Een deel van dit verhaal kan waar zijn. Assyrische teksten spreken van een Kasjtariti als de leider van een conglomeraat van Meden, Scythen, Mannaeërs en diverse andere lokale Zagros volkeren die de vrede van Assyrië ‘ s oostelijke grensgebieden ernstig bedreigde tijdens de regering van Esarhaddon (680-669 v.Chr.). Het is mogelijk dat Phraortes deze Kashtariti is, hoewel de suggestie noch historisch noch taalkundig kan worden bewezen. Dat een mediane koning in deze periode politieke en militaire controle uitoefende over de Perzen is volkomen redelijk, hoewel het niet kan worden bewezen.

De Leeuw van Ecabtana, Hephaestion ‘ s tombe

vanaf de 9e eeuw, en met toenemende impact in de late 8e en vroege 7e eeuw, trokken groepen nomadische krijgers West-Iran binnen, waarschijnlijk vanuit de Kaukasus. Dominant onder deze groepen waren de Scythen, en hun toegang tot de zaken van het westelijke plateau tijdens de 7e eeuw kan misschien een van de belangrijke keerpunten in de ijzertijd geschiedenis markeren. Herodotus spreekt in detail over een periode van Scythische overheersing, het zogenaamde Scythische interregnum in de geschiedenis van de mediane dynastie. Zijn datering van deze gebeurtenis blijft onzeker, maar traditioneel wordt het gezien als vallend tussen de heerschappij van Phraortes en Cyaxares en als het bestrijken van de jaren 653 tot 625 v.Chr. Of een dergelijk interregnum ooit daadwerkelijk heeft plaatsgevonden en, zo ja, of het niet later moet worden gedateerd dan dit zijn open vragen. Wat duidelijk is, is dat er tegen het midden van de 7e eeuw v.Chr. veel Scythen in West-Iran waren, dat zij, samen met de Meden en andere groepen, een ernstige bedreiging vormden voor Assyrië, en dat hun verschijning eerdere machtsverhoudingen behoorlijk uit balans bracht. Herodotus meldt hoe, Onder Cyaxares van Media (625-585 v. Chr.), de Scythen omvergeworpen werden toen hun koningen tijdens een avondmaal zo dronken werden dat ze vervolgens gemakkelijk gedood werden. Het is waarschijnlijker dat rond deze tijd ofwel de Scythen zich vrijwillig terugtrokken uit West-Iran en elders gingen plunderen of ze gewoon werden opgenomen in een zich snel ontwikkelende Confederatie onder mediane hegemonie. Cyaxares is een volledig historische figuur die in de spijkerschrift bronnen verschijnt als Uvakhshatra. Herodotus vertelt hoe Cyaxares het Middenleger reorganiseerde in eenheden rond gespecialiseerde bewapening: speer -, boog-en cavalerie. De verenigde en gereorganiseerde Meden waren een match voor de Assyriërs. Ze vielen een van de belangrijke Assyrische grenssteden aan, Arrapkha, in 615 v. Chr., omsingelden Nineve in 614 v.Chr., maar konden het niet veroveren, en bestormden in plaats daarvan met succes de Assyrische religieuze hoofdstad Ashur. Een alliantie tussen Babylon en de Meden werd gesloten door de verloving van Cyaxares’ kleindochter met Nabopolassar ‘ s zoon Nebukadrezzar II (605-562 v.Chr.). In 612 v. Chr. werd de aanval op Nineve hervat en de stad viel eind augustus (de Babyloniërs kwamen te laat om volledig deel te nemen aan de slag). De Babyloniërs en de Meden achtervolgden samen de vluchtende Assyriërs westwaarts naar Syrië. De laatste Assyrische heerser, Ashur-uballit II, verdween uit de geschiedenis in 609 v. Chr.

Golden rhyton uit Ecbatana
Teheran (Nationaal Museum)

Het probleem was natuurlijk hoe de buit te verdelen onder de overwinnaars. De spijkerschrift bronnen zijn relatief stil, maar het lijkt erop dat de Babyloniërs erfgenaam werden van alle Assyrische bezittingen binnen de vruchtbare halve maan, terwijl hun bondgenoten alle Hoogland gebieden overnamen. De Meden kregen controle over de landen in Oost-Anatolië die ooit deel uitmaakten van Urartu en raakten uiteindelijk verwikkeld in oorlog met de Lydiërs, de dominante politieke macht in West-Azië. In 585 v.Chr., waarschijnlijk door bemiddeling van de Babyloniërs, werd vrede tot stand gebracht tussen media en Lydia, en de Halys (Kizil) rivier werd vastgesteld als de grens tussen de twee koninkrijken. Zo werd in het Midden-Oosten een nieuw machtsevenwicht tot stand gebracht tussen Meden, Lydiërs, Babyloniërs en, ver naar het zuiden, Egyptenaren. Bij zijn dood beheerste Cyaxares uitgestrekte gebieden: heel Anatolië tot aan de Halys, heel westelijk Iran oostwaarts, misschien tot aan het gebied van het moderne Teheran, en heel zuidwestelijk Iran, inclusief Fars. Of het gepast is om deze holdings een koninkrijk te noemen is discutabel; men vermoedt dat het gezag over de verschillende volkeren, Iraanse en niet-Iraanse, die deze gebieden bezetten, werd uitgeoefend in de vorm van een confederatie zoals wordt geïmpliceerd door de oude Iraanse koninklijke titel, Koning der koningen. Astyages volgde zijn vader Cyaxares op de mediane troon (585-550 v. Chr.). Er is weinig bekend over zijn bewind. Alles ging niet goed met de alliantie met Babylon, en er zijn aanwijzingen dat Babylonië misschien de mediane macht vreesde. Deze laatste was echter al snel niet in de positie om anderen te bedreigen, want Astyages werd zelf aangevallen. Inderdaad, Astyages en de medianen werden al snel omvergeworpen door de opkomst aan de macht in de Iraanse wereld van Cyrus II De Grote.